فصلنامه علمي پژوهشي دانشگاه علوم پزشكي لرستان مطالعه شاخصها و خصوصیات جوانه زنی بذر و استقرار دانه رست گیاه دارویی مورد L) (Myrtus communis احمد اسماعیلی 1 و 2 حمیدرضا عیسوند 1 عبدالحسین رضاي ی نژاد 3 کامران سمیعی 4 سید محمود ضابطی 2 1- گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکده کشاورزي دانشگاه لرستان خرمآباد ایران 2 -مرکز تحقیقات داروهاي گیاهی رازي دانشگاه علوم پزشکی لرستان خرمآباد ایران 3- گروه تولیدات گیاهی دانشکده کشاورزي دانشگاه لرستان خرمآباد ایران -4 گروه کشاورزي دانشگاه آزاد اسلامی واحد کنگاور کنگاور ایران یافته / دوره چهاردهم / شماره / 2 بهار / 91 ویژه نامه گیاهان دارویی چکیده پذیرش مقاله: 91/2/5 دریافت مقاله: 90/12/6 مقدمه: به دلیل اهمیت گیاه مورد در صنایع دارویی و همچنین کمک به احیاي سریعتر این گیاه در طبیعت کشت و کار آن از طریق بذر به عنوان روشی اقتصادي و کاربردي توصیه میگردد. با توجه به اینکه جوانهزنی بذر این گیاه مشکل میباشد و گسترش سطح زیر کشت و تولید بیشتر این گیاه را با مشکل مواجه میکند از این رو در این پژوهش به بررسی عوامل ممانعت کننده جوانه زنی بذر این گیاه پرداخته شده است. مواد و روشها: براي رفع خواب فیزیکی (سخت پوستی) از تیمارهاي خراش دهی مکانیکی (کاغذ سنباده) و شیمیایی (قرار دادن بذور در محلول اسید سولفوریک %98 به مدت 2 و 4 دقیقه و سپس سه بار شستشو با آب مقطر)و براي رفع خواب فیزیولوژیک یک و دو ماه سرمادهی اعمال گردید. این آزمایشها در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار اجرا شد. یافتهها: بررسی بذرهاي سالم نشان داد که بیش از 76 درصدخواب آن ناشی از خواب فیزیکی و بقیه آن ممکن است مربوط به جنین و از نوع فیزیولوژیکی باشد. با وجودي که میزان جوانه زنی بذر در هر دو نوع خراش دهی تفاوت معنی داري نداشتند اما در مجموع استقرار گیاهچه هاي حاصل از تیمار خراش مکانیکی در مقایسه با خراشدهی شیمیایی بسیار بالاتر بود (%88 در مقابل %55) و خراش شیمایی اثرات مضري بر گیاهچه حاصله (خصوصا بخش ریشه و بنیه آن) داشت. بحث و نتیجهگیري: در این بررسی جداسازي بذرهاي پوك و خراش دهی مکانیکی موجب حصول حداکثري جوانه زنی بذر و استقرار مطلوب گیاهچهها شد. Myrtus واژههاي کلیدي: مورد شاخص جوانه زنی استقرار گیاهچه خراش سرما. communis آدرس مکاتبه: خرم آباد دانشگاه لرستان دانشکده کشاورزي گروه زراعت و اصلاح نباتات پست الکترونیک: ahmad_ismaili @yahoo.com / 71 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
مقدمه گیاه 1 مورد (مورت) یکی از مهمترین گیاهان دارویی با ارزش در طب سنتی و صنایع دارویی میباشد. این گیاه با نام علمی.L Myrtus communis گونه اي است از جنس 3 2 میرتوس که متعلق به خانواده میرتاسه می باشد. این خانواده داراي 75 جنس و 3000 گونه در جهان است (1). مورد درختچه اي است با برگهاي ساده به رنگ سبز تیره با بافتی چرمی و همیشه سبز با عطر دل انگیز می باشد. میوه آن سته تقریبا گوشتی حاوي دانه هاي متعدد تخم مرغی شکل به رنگ آبی تیره و داراي طعم شیرین و گس است (2). گیاه مورد به دلیل همیشه سبز بودن هرسپذیري و شاخ و برگ متراکم اغلب در شیبهاي مشرف به رودخانه ها چمنکاريها بولوارها و حاشیه پاركها به عنوان درختچه زینتی یا ایجاد پرچین مورد استفاده میباشد. این گیاه در مناطق گرم و زمینهایی که ارزش زراعی خود را ازدست دادهاند قابل کاشت بوده و باعث پایداري محیط زیست است. پراکندگی جغرافیایی مورد اروپاي جنوبی و آسیا بهخصوص ایران و دامنه رشته کوههاي زاگرس در نواحی مرطوب و نیمه مرطوب است. اسانس برگ مورد عمدتا شامل 5 4 ترپینولن سیني ول 8 7 6 لینالول ترپیني ول و لینالیل استات میباشد. همچنین برگ مورد داراي مواد رزینی تانن فلاونوي ید ویتامینC اسیدتانیک و اسیدهاي آلی بوده و فاقد آلکالوي ید و گلیکوزید است. به همین سبب در مواردي نظیر ضداحتقان قابض تقویت کننده درمان آکنه ناراحتیهاي مجاري تنفسی سینوزیت و عفونت لثه کاربرد دارد و به عنوان ضد عفونی کننده و ضد انگلی مورد استفاده قرار میگیرد (3 4). در پژوهشی درصد بازده و نوع ترکیبات اسانس مورد را در رویشگاه چم مورد استان لرستان مورد بررسی قرار گرفت و بازده وزنی اسانس برگ هاي مورد اسانس نیز 18) Cineol1,8 درصد) (10/6) Linalol Linalyl acetate (4/6) و (3/1) α Terpnolen درصد گزارش شد (5). در تحقیق دیگري توسط حیدرپور و همکاران (6) که روي ریشهزایی قلمههاي مورد ناحیه لرستان با دو هورمون اکسین (ایندول بوتیریک استیک اسید و نفتالن استیک اسید) در 4 غلظت متفاوت و سه زمان (آبان بهمن و فروردین) صورت گرفت به این نتیجه رسیدند که هورمون ایندول بوتیریک استیک اسید با غلظت 2000 پی پی ام و در زمان آبان ماه سبب حداکثر ریشهزایی قلمه ها میشود. گرچه تکثیر گیاه مورد به هر دو روش جنسی (از طریق بذر) و غیر جنسی (قلمه) امکان پذیر است اما تکثیر از طریق بذر به دو دلیل حاي ز اهمیت است. اول این که وقتی بحث کشت و کار وسیع یک محصول در نظر باشد تکثیر از طریق بذر به واسطه اقتصادي و کاربردي بودن و نیز سهولت در استفاده به روش تکثیر رویشی برتري خواهد داشت (7). دوم اینکه هدف اصلی کشت مورد جنبه دارویی آن و برداشت قسمتهاي جوان (برگها و سرشاخه) به دلیل بالاتر بودن ماده موثره می باشد. اگر با استفاده از بذر به سهولت بتوان گیاهچه تولید کرد کل گیاهچه جهت صنایع دارویی برداشت شده و شاخص برداشت ماده موثره افزایش خواهد یافت. 1 پوشش بذر خانواده میرتاسه معمولا سخت بوده و نسبت به آب و گازها نفوذ ناپذیر است. این بذرها عمدتا داراي خواب از نوع سخت پوستی هستند و این سخت پوستی تحت تاثیر جنس گونه و شرایط محیطی زمان نمو بذر است (7 8). البته 1.wild myrtle, true myrtle 2. Myrtus 3. myrtaceae 4.Terpinolene 5.Cineole 6. Linalool 7.Alpha terpineol 8.Linalol acetate 4/88 درصد محاسبه گردید و مهم ترین ترکیبات موجود در / 72 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
در برخی موارد علاوه بر سخت پوستی مواد بازدارنده جوانه زنی نیز در بذر وجود دارند که در چنین وضعیتی حتی در صورت نفوذ پذیر بودن پوسته نسبت به آب باز هم بذر جوانه نمی زند. در طبیعت خواب بذر در چنین گیاهانی پس از مصرف توسط پرندگان با عبور از سیستم گوارشی آنها برطرف می شود (1). مکی زاده تفتی و همکاران (9) با اعمال تیمارهاي مختلفی بر روي بذر مورد گزارشی از جوانه زنی آن اراي ه کردند اما استقرار دانه رستهاي بدست آمده مورد بررسی قرار نگرفت و تیمار خراش با تیغ را بهترین تیمار اعلام نمودند. درحالیکه کاربرد این تیمار براي مقادیر زیادي از بذر بسیار هزینه بر دشوار و عملی نخواهد بود. تیمار خراش فیزیکی (با سنباده) و متعاقب آن اعمال سرما دهی متناسب با شرایط رویشگاهی گونه مربوطه می تواند راهکار مطمي ن اقتصادي و کم خطري (از نظر تولید گیاهچه سالم و قوي) براي برطرف نمودن بذرهاي داراي پوسته سخت گیاهان مناطق معتدله و سردسیر باشد (10- بنابراین در این پژوهش به بررسی جوانهزنی بذر مورد ناحیه لرستان پرداخته شده است. 12). همچنین در برخی گونه ها اثر تیمارهاي هورمونی و بهویژه جیبرلیک اسید کارآمد گزارش شده است (13 14). در اغلب موارد مورفولوژي بذر و رفتار آن می تواند راهنماي مناسبی براي انتخاب تیمار موثر جهت شکستن خواب بذر باشد. بطور مثال بذر لگومهایی که پوسته نفوذناپذیر نسبت به آب دارند پاسخ خوبی به تیمار خراش دهی می دهند و آنهایی که آب جذب می کنند اما جوانه نمی زنند بهتر است تحت تیمار پیش سرما قرار گیرند (15). با توجه به آنکه در برخی منابع (1 9) شرکتهاي تجاري که به تکثیر سریع و در حد وسیع ژنوتیپهاي گیاه مورد نیاز دارند نتوانستهاند بر اساس دستورالعملهاي جوانهزنی بذر گزارش شده (1 9) به هدف خود و راندمان بالاتر برسند مواد و روشها بذر مورد با مراجعه به یکی از مهمترین محلهاي پراکنش این گیاه (بخش پاپی شهرستان خرم آباد استان لرستان با ارتفاع حدود 1050 متر از سطح دریا) از طریق برداشت میوههاي آن از روي درختچهها جمعآوري شد. پس از انتقال میوهها به آزمایشگاه مرکزي دانشکده کشاورزي دانشگاه لرستان از طریق شستشو با آب معمولی بذرهاي داخل آنها جدا شد. به منظور جداسازي بذرهاي پوك آنها در ظرف حاوي آب ریخته شدند. با این کار بذرهاي پوك در سطح آب مانده و جدا شدند. ساختار بذر با استفاده از دستگاه بینوکولار مورد بررسی قرار گرفت. همچنین به منظور برآورد نوع خواب و انتخاب تیمارهاي مناسب خواب شکنی وزن 1000 دانه بذرهاي سالم قبل و بعد از قرار داده شدن روي محیط مرطوب به مدت 12 ساعت اندازه گیري شد که تغییري در آن حاصل نشد. شایان ذکر است قبل از طراحی آزمایشهاي اصلی در یک آزمایش مقدماتی بذرها بدون هیچ پیش تیماري در پتري دیش کشت و به ژرمیناتور منتقل شدند. این نمونه ها به مدت 21 روز در همین شرایط بدون جوانه زنی باقی ماندند. همچنین جهت اطمینان بیشتر از تست تترازولیوم به منظور بررسی میزان زنده مانی یا قدرت حیات بذرهاي غیرپوك استفاده شد (16). با توجه به نتایج آزمایش مقدماتی بررسی هاي ساختار بذر و جنین و مطالعات گذشته مشخص شد که خواب فیزیکی (سخت پوستی) مهمترین مسا له جوانی زنی این گیاه بوده ولی جهت حصول اطمینان بیشتر تیمارهاي مو ثر خواب فیزیولوژیک نیز در مراحل بعدي مورد آزمون و بررسی قرار گرفتند. براین / 73 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
اساس سه نوع آزمایش مستقل به ترتیب زمانی زیر اجرا گردید. این آزمایش ها به صورت مرحله به مرحله طراحی و اجرا گردید به طوري که در آزمایش اول تیمارهاي مو ثر در برطرف نمودن بر خواب فیزیکی و در آزمایش 2 و 3 تیمارهاي مو ثر در برطرف نمودن خواب فیزیولوژیک مطالعه شد. در آزمایش اول بذرها تنها تحت تیمارهاي لازم براي برطرف کردن سخت پوستی قرار داده شدند. این تیمارها شامل شاهد خراش دهی مکانیکی (ایجاد خراش روي پوسته بذر با استفاده از کاغذ سنباده به مدت 2 دقیقه) تیمارهاي اسید سولفوریک ) قرار دادن بذرها در محلول اسید سولفوریک %98 به مدت 2 و 4 دقیقه و سپس سه بار شستشو با آب مقطر) بود پس از اعمال تیمارها بذرها در پتري دیش کشت شدند. بعد از مشخص شدن نتایج آزمایش اول به منظور بررسی تا ثیر تیمارهاي مو ثر در برطرف نمودن خواب فیزیولوژیک ) کی و دو ماه سرمادهی و خیساندن بذرها به مدت 18 ساعت در محلول اسید جیبرلیک 250 ppm در دماي 25 ºC قبل از کاشت) آزمایش دوم و سوم طراحی گردید. قابل ذکر است که شرایط اسید جیبرلیک و دماي 25 ºC در هر دو آزمایش یکسان بوده و به عنوان یک روش معمول بعد تیمار سرمادهی اعمال میگردد و از این رو در این تحقیق نیز به عنوان تیمار متغیر در تجزیه و تحلیل نتایج لحاظ نشده است. در آزمایش دوم بذرها ابتدا تحت تیمار خراش دهی با اسید سولفوریک (2 و 4 دقیقه) و کاغذ سنباده قرار گرفتند و بعد از آن به مدت یک ماه در شن مرطوب در دماي 3± 2 ºC قرار داده شدند و قبل از کاشت به مدت 18 ساعت در محلول 250ppm اسید جیبرلیک در دماي 25 درجه قرار داده شدند. تیمار شاهد نیز به مدت 18 ساعت در آب مقطر قرار گرفته و سپس کشت شدند. در آزمایش سوم شرایط مشابه همان آزمایش دوم بود با این تفاوت که تیمار سرمادهی به مدت دو ماه اعمال گردید. در همه آزمایشات دماي ژرمیناتور ºC نوري 12 ساعت نور و 12 ساعت تاریکی بود. 25±2 و دوره هر سه آزمایش فوق در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار (هر تکرار شامل یک پتري دیش با 25 عدد بذر) در دانشکده کشاورزي دانشگاه لرستان در پتري دیش انجام شدند. پس از اعمال تیمارها بذرها روي دولایه کاغذ کشت مرطوب در پتري دیش قرار داده شدند. دماي ژرمیناتور 25 ºC شدت نور 1000 لوکس ( 12 ساعت نور- 12 ساعت تاریکی) و رطوبت نسبی آن %60 بود. براي کشت بذرها از پتري دیش هاي یک بار مصرف با قطر 10cm و کاغذ کاشت سترون استفاده شد. خروج ریشه چه به طول 1 mm به عنوان معیار بذر جوانه زده در نظر گرفته شد. شمارش بذرهاي جوانه زده هر روز انجام شد و تا زمانی که در دو شمارش متوالی افزایشی در تعداد بذر جوانه زده مشاهده نگردید ادامه یافت. بر این اساس آزمایش 20 روز به طول انجامید. در پایان آزمایش طول ریشه چه و ساقه چه و تعداد گیاهچه هاي غیر عادي یاداشت شدند. با استفاده از روابط زیر سرعت جوانه زنی شاخص بنیه و درصد خواب فیزیولوژیک محاسبه گردید (17): فرمول سرعت جوانه زنی: سرعت جوانه زنی j 1 ni Di n i تعداد بذر جوانه زده در روز i ام و از شروع آزمایش می باشد. فرمول شاخص بنیه: درصد جوانه زنی میانگین طول گیاهچه mm) ( D i تعداد روز پس -------------------------------------------- = شاخص بنیه 100 / 74 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
به منظور بررسی امکان استقرار گیاهچه ها به طور تصادفی از گیاهچه هاي حاصل از دو تیمار اصلی (خراش با سمباده و اسید سولفوریک) 15 گیاهچه عادي به سه گلدان (هرگلدان 5 گیاهچه) منتقل شد. دو هفته پس از انتقال درصد استقرار گیاهچه ها محاسبه شد. ابتدا دادهها مورد آزمون نرمالیته قرار گرفتند و فقط داده هاي درصد جوانه زنی با استفاده از روش 1 زاویهاي تبدیل شدند. پس از بررسی نرمال بودن دادهها تجزیه واریانس و مقایسه میانگین به روش دانکن با نرم افزار MSTAT-C انجام شد و در نهایت نمودارها با نرم افزار Excel رسم شدند. یافتهها نتایج بررسیهاي مقدماتی بذرها نشان داد که درصد بالایی از آنها (% 87/5) پوك هستند. لذا قبل از انجام آزمایشهاي جوانهزنی بذرهاي پوك حذف شدند. در بررسی ساختار بذر با بینوکولار مشخص شد که پوسته بذرها صاف و سخت بوده و همچنین پوك بودن آنها (فاقد جنین بودن) مورد بررسی قرار گرفت. در آزمایش مقدماتی میزان جوانه زنی اولیه (تعیین اولیه قوه نامیه) که بذرها بدون پیش تیمار کشت شدند هیچگونه جوانه زنی مشاهده نگردید. با استفاده از تست تترازولیوم وجود حیات در بذور مشخص گردید. در آزمایش اول سه تیمار خراشدهی (کاغذ سنباده اسید سولفوریک به مدت 2 و 4 دقیقه) استفاده شد هر سه تیمار به میزان قابل توجهی موجب افزایش جوانه زنی شدند. البته تفاوت معنی داري از نظر درصد جوانه زنی بین تیمارها مشاهده نشد اما از نظر شاخص بنیه تفاوت معنی دار بود. بیشترین شاخص بنیه از تیمار خراش با سنباده بدست آمد و فراوانی گیاهچه هاي غیر عادي در تیمارهاي اسید خصوصا 4 دقیقه آن بسیار بالا بود (جدول 1). به نظر می رسد اسید سولفوریک آسیب جدي به مریستم ریشه وارد میکند و همانطور که در شکل 1 نشان داده شده است این گیاهچهها فاقد بخش ریشه هستند. 1 به دلیل اینکه در آزمایش اول با انجام تیمارهاي خراش دهی مکانیکی و شیمایی باز هم درصدي از بذرها (حدود 24 درصد) جوانه نزدند فرضیه نیاز به سرما و اسید جیبرلیک براي حصول 100 درصدي بذرهاي سالم در آزمایش هاي دوم و سوم روي 24 درصد بذرهاي جوانه نزده سالم مورد بررسی قرار گرفت. در آزمایش دوم بذرهاي خراش داده شده به مدت یک ماه در شن مرطوب در دماي 3-5 درجه قرار داده شدند و قبل از کشت در اسید جیبرلیک نیز خیسانده شدند. نتایج این آزمایش در جدول 2 آورده شده است. تیمار خراش با اسید به مدت دو دقیقه از دو تیمار دیگر برتر بود. تیمار 4 دقیقه اسید گرچه درصد جوانه زنی بیشتري از خراش با سنباده داشت اما میزان گیاهچه هاي غیر عادي نیز شدیدا افزایش یافت. به طور کلی نتایج این بررسی نشان داد که اعمال یک ماه سرمادهی پس از خراش دادن اثري بر افزایش جوانه زنی نداشت و تا حدي آن را نیز کاهش داد. اما برخی صفات دیگر نظیر سرعت و شاخص بنیه را اندکی بهبود بخشید. در آزمایش سوم فرضیه ناکافی بودن زمان سرمادهی مورد آزمون قرار گرفت. برخی نتایج آزمون سوم در جدول 3 نشان داده شده است. در این آزمایش نیز همانند آزمایش دوم سرمادهی اثر مثبتی بر جوانه زنی نداشت. با بررسی هاي مقدماتی بذرهایی که در پایان هر آزمایش جوانه نزده باقی ماندند مشخص شد این بذرها سالم هستند و احتمالا عدم جوانه زنی آنها مربوط به وجود خواب فیزیولوژیکی عمیق باشد. در بررسی امکان استقرار گیاهچه ها نتایج نشان داد که گیاهچه هاي حاصل از تیمار خراش با سنباده استقرار بهتري داشتند (نمودار 1). به نظر می رسد اسید سولفوریک سیستم ریشه را ضعیف کرده و از این طریق سبب کاهش استقرار گیاهچهها شده است. 1.Arc sin / 75 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
جدول 1 - اثر تیمارهاي مختلف خراشدهی بر برخی صفات مطالعه شده بذر گونه دارویی مورد تیمار درصد جوانه زنی سرعت جوانهزنی شاخص بنیه طول بخش هوایی( mm ) طولریشه( mm ) درصد گیاهچههاي غیرعادي - - - - - 0 شاهد 6/33c 12/9a 20/38a 23/92a 2/13a 71/78a خراش با سنباده 26/47 b 8/64b 15/15b 18/27ab 2/69a 76/92a اسید سولفوریک 2 دقیقه 51/ 00a 5/74b 12/75b 13/75b 2/73a 74/66a اسید سولفوریک 4 دقیقه میانگین هاي داراي حداقل یک حرف مشابه (a b یا c) تفاوت معنی داري آماري باهم ندارند. تیمار جدول 2 - خراش با سنباده اسید سولفوریک 2 دقیقه اسید سولفوریک 4 دقیقه اثر تیمارهاي مختلف خراش دهی و یک ماه سرمادهی (و سپس خیساندن بذرها در محلول اسید جیبرلیک قبل از کاشت) بر برخی درصد جوانه زنی 48/33b سرعت جوانه زنی 1/21b صفات مطالعه شده بذر گونه دارویی مورد شاخص بنیه 16/92b طول بخش هوایی( mm ) 16/01a طول ریشه( mm ) 11/01a درصد گیاهچه هاي غیر عادي 9/33c 18/47 b 43/ 20a 10/64a 9/95a 17/60a 15/20a 20/97a 18/09ab 2/84a 2/61a 67/50a 64/83a میانگین هاي داراي حداقل یک حرف مشابه (a b یا c) تفاوت معنی داري آماري باهم ندارند و شاهد همان تیمار شاهد جدول 1 میباشد. جدول 3- اثر تیمارهاي مختلف خراش دهی و دو ماه سرمادهی(و سپس خیساندن بذرها در محلول اسید جیبرلیک قبل از کاشت) بر برخی صفات مطالعه شده بذر مورد تیمار خراش با سنباده درصد جوانه زنی سرعت جوانه زنی شاخص بنیه طول بخش هوایی( mm ) طول ریشه( mm ) درصد گیاهچههاي غیر عادي 13/03b 12/60 b 20/ 65a اسید سولفوریک 2 دقیقه اسید سولفوریک 4 دقیقه 11/35ab 12/71 a 10/1 b 20/53 a 21/20 a 18/20ab 15/48 b 19/07 a 16/85 ab 2/7 b 4/0 a 3/67 a 46/17 b 62/13 a 50/16 ab میانگین هاي داراي حداقل یک حرف مشابه (a b یا c) تفاوت معنی داري آماري باهم ندارند و شاهد همان تیمار شاهد جدول 1 میباشد. بحث و نتیجهگیري با جمع بندي کلی نتایج همه آزمایش هاي انجام شده در این تحقیق به نظر می رسد بیش از 85 درصد بذرهاي تولید شده در گیاه مورد رویش یافته در منطقه لرستان به دلایل ناشناخته (احتمالا بخش اعظم به خاطر خشکسالی) پوك و تنها 15 درصد آنها داراي جنین میباشند. بنابراین به نظر میرسد که یکی از مهمترین عللی که استفاده از دستورالعملهاي گزارش شده را در استفاده از بذور اندمیک استان لرستان با محدودیت مواجه نموده است پوك بودن بذور باشد. تنش کم آبی در مرحله گلدهی و پر شدن دانه می تواند توجیه کننده شکل 1- تصویر گیاهچه عادي (سمت راست) و سه گیاهچه غیر عادي (سمت چپ). بخش زیادي از درصد پوکی بذر باشد (18). در بررسی هاي انجام شده مشاهده شد که در خیلی از نقاط رشد این گیاه در / 76 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
طی سالهاي اخیر چشمه هاي آب خشک و یا خیلی کم آب شده است و معمولا با پدیده گرم شدن محیط همراه است. مجموع این شرایط سبب کاهش طول عمر گرده و در نهایت افزایش پوکی خواهد شد. نمودار 1- مقایسه درصد استقرار گیاهچه هاي حاصل از تیمار خراش با سنباده و اسید سولفوریک. جوانه زنی بقیه 15 درصد نیز عمدتا (بیش از %70) توسط سختی پوسته و عدم نفوذ پذیري آن نسبت به آب ممانعت می شود و تنها بخش کمی از آنها علاوه بر مشکل سخت پوستی داراي خواب فیزیولوژیکی عمیق نیز می باشند. عیسوند و همکاران (10) در مطالعه اي جهت یافتن علت خواب بذر گونه اي گون Boiss.) ( Astragalus siliquosus متوجه شدند که حدود 95 درصد از خواب این گونه ناشی از سخت پوستی و به عبارتی عدم نفوذپذیري پوسته نسبت به آب است و خراش مکانیکی با سنباده را بهترین تمیار براي بر طرف شدن آن ذکر کردند. آنها بقیه خواب را به عوامل فیزیولوژیک نسبت دادند و با اعمال تیمار پیش سرما بخشی از خواب فیزیولوژیک را نیز از بین برده و جوانه زنی را به 98 درصد رساندند. گرچه در تحقیق نامبرده از تیمار اسید سولفوریک هم استفاده شده بود ولی به دلیل اثرات بدي که بر روي جنین و گیاهچه داشته بعنوان تیمار قابل قبولی معرفی نشده است. در صورتی که خواب فیزیولوژیکی بذرهاي مورد عمیق نبود می بایست با اعمال سرما و یا جیبرلیک اسید جوانه زنی بیشتري در مقایسه با تیمارهاي خراش دهی داشته باشند. البته وقتی از دیدگاه اکولوژیک و بقاء به آن نگاه کنیم این موضوع می تواند به عنوان مکانیسمی براي بقاء گیاه عمل کند و همواره درصدي از بذرها را براي سالهاي بعد به صورت جوانه نزده نگهداري کند.(19 18) مساله دیگري که باید در اینجا مورد بحث قرار گیرد کاهش درصد جوانه زنی در اثر اعمال تیمار سرما بر بذرهاي خراش دیده است. این موضوع باز به نوعی تاییدي بر این مطلب است که خواب بذر در این گونه گیاهی به طور عمده ناشی از سخت پوستی می باشد و در صورتی که سخت پوستی برطرف شده باشد و بذر آماس شده در معرض سرما قرار گیرد اثرات نامطلوبی بر آن خواهد گذاشت (16 و 20). زیرا در این شرایط بذر نیازمند دماي بالا براي جوانه زنی است اما این دما فراهم نیست و حتی ممکن است برخی قارچهاي مضر سبب کاهش کیفیت آن شوند و قدرت بذر تحلیل رود. این موضوع هیچ تضادي با دیگر گزارشاتی که تیمار هاي سرمادهی طولانی مدت (بیش از 2 ماه) را براي بر طرف نمودن خواب بذر این گیاه پیشنهاد داده اند (1) ندارد. زیرا در آن حالت بذر خراش داده نشده و در واقع در طی تیمار طولانی مدت سرما به تدریج پوسته آن سختی خود را از دست میدهد. نصیري و همکاران (11) در تحقیقی در زمینه تغییرات قوه نامیه و شکستن خواب بذر تعداد زیادي از گونه هاي غیر زراعی موجود در بانک ژن منابع طبیعی ایران به این نتیجه رسیدند که بذر بسیاري گونه ها در صورتیکه مشکل عدم جذب آب نداشته باشند بخوبی به تیمارهاي سرمادهی ج واب می دهند و در صورت عدم نفوذپذیري تیمار خراش مکانیکی با شن زاویه دار پیشنهاد شده است. 100 80 60 40 20 0 a b / 77 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
پیشنهاد می شود براي تکثیر مورد از طریق بذر ابتدا بذرها را از میوه خارج نموده سپس با غوطه ور سازي آنها در آب بذرهاي پوك حذف شوند. نظر به افزایش گیاهچه هاي غیر عادي در اثر استفاده از اسید سولفوریک و همچنین اثرات بد زیست محیطی و خطراتی که در حین کار ممکن است ایجاد شود کاربرد آن توصیه نمی شود و بهتر است از خراش مکانیکی استفاده شود. در صورتی که مقادیر زیادي بذر قرار است کشت شوند می توان آنها را بصورت مخلوط با شن زاویه دار در دستگاههاي مخلوط کن ) که براي مخلوط کردن سم با بذر نیز استفاده می شوند) قرار داد و پس از خراش دادن آنها با در نظر داشتن حدود 15 درصد خواب فیزیولوژیکی میزان بذر لازم در واحد سطح را محاسبه و کشت کرد. تشکر و قدردانی از آزمایشگاه بذر بانک ژن مو سسه تحقیقات جنگلها و مراتع که در انجام آزمایشهاي جوانهزنی همکاري و مساعدت لازم را بعمل آوردند تشکر و قدردانی میشود. / 78 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
References 1. Ellis RH, Hong TD, Roberts EH. Handbook of seed technology for gene banks, Vol 2, Rome, IBPGR, 1985; pp: 511 513. 2. Brazandeh, MM. Identification of essential oil components of myrtle (Myrtus communis L.). Iran J Medicinal Aromatic. 2001; 6: 127-115. (In Persain) 3. Zargari A. Medicinal Plants. Tehran University press, 1997, vol 4, pp: 103-4. (In Persain) 4. Salehnia AN. Extraction and Identification of Myrtle Components and Study of Effect on Pathogenesis Microorganisms. MD Thesis. Tehran Uni Med Sci. 1985. (In Persain) 5. Mirazadi Z, Pilehvar B, Meshkat Alsadat MH, Karamian R. Site quality and Essential oil composition of Myrtus Communis L. (case study: Chammoord site in Lorestan province). J Agri Biothech, 2011; 2: 71-79. (In Persain) 6. Heidarpour Monfared A, Kiadaliri H, Babaei S. Study of factors affecting on rizogenesis of myrtus hardrooting cuts. Proc. 1'st Iran conf. Natu resourc Research. Kordestan, Iran. 2010. p:6. 7. Heidari SharifAbad H. Seed Economics. Proc. 1'st Iran Nat Seed Sci Techno. Gorgan, Iran. 2009. p: 4. (In Persain) 8. Elias S, Garay A, Hanning S, Schweitzer L. Seed testing services for cereals. Crop soil news. 2003; 17(4): 1-4. 9. MackiZadeh Tafti M, Farhoodi R, Naghdi Badi H, MahdiZadeh A. Determination of Best Treatment for Germination of Medicinal Plant Seed Rubia tinctorum L, Echinacea angustifolia D.C and Myrtus communis L. Iran J Medicinal Aromatic plants. 2006; 22: 105-116. (In Persain) 10. Eisavand, HR, Madah Arefi H, Tavakol- Afshari R. Effects of Various Treatments on Breaking Seed Dormancy of Astragalus siliquosus. Seed Sci Techno, 2006; 34(3):747-752 (In Persain) 11. Nasiri M, Madah Arefi H, Eisvan HR. Study of Trend of Seed Germination and Dormancy of Some Available Species in Natural Resources Gene Bank. Iran J Rangelands Forests Plant Breed Genet. 2005; 12(2): 163-182. (In Persain) 12. Hardegree SP, Winstral AH. Predicting of Germination Response to Temperature. II. Three dimensional Regression, Statistical Girding and Iterative-probit Optimization Using Measured and Interpolatedsubpopulation Data. Ann Bot. 2006; 98: 403 410. 13. Moon J, Parry G, Estelle M. The Ubiquitin-Proteasome Pathway and Plant Development. Plant Cell, 2004; 16(12): 3181 95. 14. Fan LM, Feng X, Wang Y, Deng XW. Gibberellin Signal Transduction in Rice. J Integrative Plant Biol. 2007; 49: 731-741. 15. Kaye TN. Seed dormancy in high elevation plants: Implications for ecology and restoration, In: Kaye TN, Liston A., Love RM, Luoma DL, Meinke RJ, Wilson MV, editors. Conservation and management of native plants and fungi. Native Plants Society of Oregon, Corvallis, Oregon: 1997. p: 115-120. 16. International Rules for Seed Testing. Zurich, Int Seed Test Associ (ISTA) Pub 2008.http://www.seedtest.org/en/internatio nal-rules / 79 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91
17. Agrawal RL. Seed Technology. New Delhi, Oxford IBH Pub, 2004; pp:104-6 18. Lombardini L. Ecophysiology of Plants in Dry Environments, In: D'Odorico P, Porporato A, editors. Dryland Ecohydrology. Dordrecht, the Netherlands: Springer; 2006. P: 1-19. 19. Maiti, PK, Sarkar, NC, Singh VP. Principles of post harvest Seed Physiology and Technology. India, Jodhpur: Agrobios (India), 2006, p:640 20. Yousefi-Daz M, Soltani A, ghaderi A, Sarparast R. Evaluation of non-linear regression models to describe response of emergence rate to temperature in chickpea. Agric Sci Technol, 2006; 20(1): 93-102. (In Persain) / 80 یافته دوره چهاردهم ویژه نامه گیاهان دارویی بهار 91